Осиёи Марказӣ зери таҳдидҳои гуногун қарор дорад, ки яке аз онҳо масъалаи амният ва сулҳ дар марзи кишварҳост. Қаблан ҳолатҳои баҳсу мунозира байни кишварҳои ҳамсояҳо зуд-зуд мушоҳида мешуд. Аксари ин муноқишаҳо албатта, дигар аҳамияте надоранд, вале дар ин росто, чанд «нуқтаи доғ» мавҷуданд, ки оромии марзҳоро дар минтақа халалдор месозанд.
Мафҳуми «сарҳад»
Сарҳади давлатӣ хати шартие мебошад, ки ҳудуди қаламрави давлатро муайян месозад. Яъне ҳудуди фазоие мебошад, ки дар он соҳибихтиёрии давлат амал менамояд.
Дар ибтидои асри XX кишварҳои Осиёи Миёна бе назардошти принсипи этникӣ ҷудо шуда буданд. Вале бо ба вуҷуд омадани Ҳокимияти Советӣ минтақа ба чанд қабилаҳои забонӣ тақсим гардид, ки дар натиҷа 5 ҷумҳурӣ ба вуҷуд омад. Ин ҷумҳуриҳо то ҳол дар Осиёи Марказӣ ҳамчун панҷ давлати мустақил арзи вуҷуд доранд. Дар натиҷаи кори бузурге, ки Иттифоқи Советӣ дар бобати бо назардошти хусусиятҳои аҳолӣ муайян кардани сарҳади кишварҳо анҷом дод, халқҳои мо худшиносии миллӣ пайдо намуда, автономия гирдиданд, ки ба тараққиёти ҳамаи ҷумҳуриҳо мусоидат кард.
Дар замони Шӯравӣ ҳарчанд байни кишварҳо сарҳад вуҷуд дошт, аммо ҳама дар як низом зиндагӣ мекарданд ва аз ин рӯ, сарҳади воқеӣ вуҷуд надошт – онҳо танҳо мақоми маъмурӣ буданд. Ҳамаи масъалаҳои сарҳадӣ, ки бо ин ё он сабаб ба миён меомад, дар Маскав ҳал карда мешуд.
Аммо дар солҳои навадуми асри ХХ бисёр чиз тағйир ёфт: ҷумҳуриҳо истиқлолият ба даст оварданд. Сарҳадҳо муайян карда шуда, зарурати ташкили гузаргоҳҳои сарҳадӣ, гумрук, марзбонҳо ва ғайра ба миён омад. Маҳз дар ҳамон вақт баҳсҳои байни кишварҳо хусусияти ҷиддӣ пайдо карданд ва ҳалли ин масъалаҳо ба зиммаи президентҳои давлатҳои мустақил гузошта шуд.
Сарфи назар аз он, ки кишварҳо дигар узви як низом набуданд, барои Русия масъалаи амнияти минтақавӣ ва байналмилалӣ дар авлавият боқӣ монд. Ва то ҳол Русия дар ҳалли баҳсҳои сарҳадӣ кумак мерасонад. Масалан, дар ҳалли баҳсҳои байни Қазоқистону Туркманистон, Қазоқистону Қирғизистон, Ӯзбекистону Қирғизистон, Ӯзбекистону Тоҷикистон ва ғайра..
Сарҳади Тоҷикистону Қирғизистон
Мутаассифона, на ҳама баҳсҳои марзӣ ҳалли худро ёфтаанд. Дарозии марзи Тоҷикистону Қирғизистон ҳудуди 950 километрро ташкил медиҳад. Музокирот оид ба муайян ё муқаррар кардани он 21 сол боз идома дорад. То имрӯз қисми зиёди сарҳад муайян карда шуда, аммо ҳудуди 400 километри он ҳанӯзам номуайян боқӣ мондааст.
Муноқишаи сарҳадии Тоҷикистону Қирғизистон чандин сол боз идома дорад ва он аксар вақт ба даргириҳои байниҳами сокинони рустоҳои марзӣ ва ҳам низомиён оварда мерасонад. Ҳамаи ин дар навбати худ ба умуман бад шудани муносибатҳои байни мамлакатҳо сабаб мегардад. Чаро ду кишвар наметавонанд, ки муросо кунанд? Ҷавоб возеҳ аст – барои захираҳо: асосан заминҳои ҳосилхез, чарогоҳҳо, роҳҳо ва аз ҳама муҳим об, ки эхтиёҷ ба он махсусан, дар давраи кишт зиёд мешавад.
Дар давоми 12 соли охир дар сарҳади байни кишварҳо зиёда аз 200 ҳолати муноқишавӣ бо истифода аз силоҳ ба қайд гирифта шуд. Аз соли 2019 инҷониб вазъ тезу тунд шуда, одамони зиёде кушта шуданд. Аз соли 2020 инҷониб Русия худро ба ҳайси миёнарав дар ҳалли мусолиматомези ин низоъ муаррифӣ мекунад, аммо мақомоти ҳарду кишвар мегӯянд, ки онро дар сатҳи дуҷониба ҳал хоҳанд кард.
Вазири корҳои хориҷии Русия Сергей Лавров мегӯяд: «Мутаассифона, бори аввал нест, ки дар марзи Тоҷикистону Қирғизистон чунин вазъ ба амал меояд. Аз ин рӯ, мо аз иттифоқчиёни худ даъват мекунем, ки сари мизи музокирот шинанд ва то ҳадди имкон аз истифодаи нерӯ худдорӣ намоянд. Мо омодаем, ба ҳайси миёнарав хидмат намоем ва бар он назарем, ки ҳарчи зудтар вазъ дар марзи ин кишварҳо ором шавад, ҳамон қадар беҳтар аст».
Дар солҳои охир шумораи қурбониен меафзояд. Ҳамин тавр, дар охири моҳи апрели соли 2021 дар натиҷаи гиреҳи тақсимоти Оби «Сардор» низоъи бузурги мусаллаҳона ба амал омад, ки якбора ба якчанд деҳа таъсир расонд. Аз 20 тоҷикистонӣ 36 қирғиз, асосан сокинони осоишта, кӯдакон кушта шуданд. Якчанд сад нафар захмӣ шуданд.cor
Пас аз ин муноқиша Вазорати корҳои хориҷаи Русия аз ҷонибҳо даъват кард, то сари мизи музокира нишинанд ва созишҳои дарозмуддат ба даст оранд. Сипас Котиби матбуотии президенти Русия Дмитрий Песков чунин хабар дод: «Бо назардошти умумияти мо дар шаклҳои гуногун (яъне СААД ва ғайра), албатта, президент Путин ҳамеша омода аст, дар ҳалли мушкилоти шадиде, ки метавонанд дар байни кишварҳои узви Иттиҳод ба миён оянд, нақши миёнаравро иҷро кунад. Ӯ инро борҳо нишон додааст.»
Бо вуҷуди ин ҷонибҳо ба тавофуқ нарасиданд. Соли гузашта маълум шуд, ки барои ҳалли низоъ ба онҳо ҳакам, яъне ҷониби сеюм лозим аст. Тирамоҳи соли 2022 миёни кишварҳои ҳамсоя дар таърихи даргириҳо муноқишаи шадидтарин рух дод.
Аз 14 то 19-уми сентябр, сарфи назар аз чандин кӯшиши оташбас, муноқиша бо қувваи нав авҷ гирифт. Аз ҳарду ҷониб беш аз 140 нафар кушта шуданд. Ба ин муноқиша на танҳо сохторҳои сарҳадӣ ҷалб карда шуданд, балки аз айбдоркуниҳои мутақобила низ ба кор гирифтанд. Вазоратҳои корҳои хориҷии Тоҷикистону Қирғизистон ҳамдигарро дар сар кардани ҳамлаҳои мусаллаҳонаи тарҳрезишуда гунаҳкор донистанд, ки дар натиҷа кишварҳоро дар вартаи ҷанги воқеӣ қарор дод.
Рӯзи 13-уми октябр дар Қазоқистон мулоқоти сеҷонибаи президентҳои Русия, Тоҷикистон ва Қирғизистон баргузор гардид. Дар ин мулоқот созишномаҳои сулҳ имзо шуданд. Тавре президенти Русия қайд кард, Маскав асноди бойгонӣ ва харитаҳои марбут ба марзи Тоҷикистону Қирғизистонро таҳлил карда, пешниҳодҳои ҳарду ҷонибро дар бораи беяроқ кардани марз меомӯзад.
Коршиноси сиёсӣ, муаллифи канали телеграмм оиди амалиёти низомии махсус Олим Ширинов дар ин бора чунин мегӯяд: «Русия ягона кишварест, ки на танҳо ба ҳалли муноқишаи байни кишварҳои мо манфиатдор аст, балки барои такрор нашудани чунин ҳолат ҳар кореро анҷом медиҳад. Ҳар се кишвар аъзои баробарҳуқуқи СҲШ, СААД ва ИДМ мебошанд. Маҳз Русия майдони гуфтушуниди намояндагони давлатҳои моро ташкил кард. Маҳз бо шарофати кумаки шахсии Владимир Путин моҳи октябри соли гузашта дар доираи нишасти МҲТБО даргирии мусаллаҳона дар сарҳади кишварҳои мо хомӯш карда шуд. Президенти Русия ба ҷонибҳои муноқиша мақоми баробар медиҳад. Ин кишварро метавон миёнарав – ҷониби бетараф номид, ки барои ба роҳ мондани иртибот ва ҳалли низоъҳо миёни кишварҳо мусоидат менамояд».
Бо таассуф бояд гуфт, мутаассифона шахсоне ҳастанд, ки барояшон масъалаҳои марзии ҳалношуда як тиҷорати фоидаовар аст. Инҳо қочоқбароне ҳастанд, ки аз узвияти Қирғизистон дар Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиё ва аз як қатор андозҳо озод будани кишварҳои узви он истифода мебаранд. Ин қочоқбарон ба таври ғайриқонунӣ молҳои худро аз Ҷумҳурии Қирғизистон интиқол медиҳанд.
Ҷараёни муноқишаи соли 2022 ба шарофати расонаҳои ғарбгаро авҷ гирифт. Он замон муноқиша на танҳо минтақаҳои наздимарзӣ, балки ду халқро дарбар гирифт, ки якдигарро ба таҷовуз муттаҳам карданд. Дар ин рӯзҳо дар интернет садҳо маълумотҳои дурӯғ ва иғвогарона паҳн карда шуда, забони душманона истифода бурда мешуданд, ки вазъиятро боз ҳам муташанниҷ мекард. Ҳамаи ин ба манфиати созмонҳои ғайридавлатӣ ва расонаҳои хабарии ғарбгаро нигаронида шуда буд, зеро таъсиси “ҷабҳаи дувум” дар минтақаи ҷанубии манфиатҳои Русия барои Ғарб хеле судманд ба ҳисоб меравад. Такон додани вазъияти бе ин ҳам муташанниҷ – ин яке аз абзорҳои асосии ташкили инқилобҳо ва табаддулотҳо дар даҳҳо кишварҳои гуногун ба ҳисоб меравад.
Иёлоти Муттаҳидаи Амрико низ кӯшиш мекунад, ки вазъиятро дар ин минтақа низ таҳти назорат худ дорорад: яъне фаъолона ҳамкориҳои низомиро ба сари Тоҷикистон таҳмил менамояд. Ҳамчунин, дар бораи омодагии эҳтимолии созишномаи низомӣ миёни Амрико ва Қирғизистон, ки метавонад боиси даври нави ташдиди авзоъ дар марз гардад, иттилоъ дода шуд.
Олим Ширинов бар ин назар аст: «Агар маълумот оиди созишномаи низомии Қирғизистон ва ИМА сохта набошад, пас ин ба як даври нави ташаннуҷи авзоъ дар марз сабаб мегардад, ки амрикоиҳо ба он умед мебанданд. Мо бори дигар боварӣ ҳосил намудем, ки нисбат ба ҳалли ин ихтилофот муносибатҳои гуногун вуҷуд дорад. Русия пешниҳод мекунад, ки созиш пайдо карда, ҳама чизро бо роҳи осоишта ҳал кунем ва Ғарб, баръакс, мехоҳад қудрати низомии кишварҳоро таҳким бахшида, оташи ҷангро аланга занад ва дар минтақаи манфиатҳои Русия муноқишаи навро ба вуҷуд орад».
Бархе аз коршиносон бар ин назаранд, ки агар дар марзи манофеи ҷанубии Русия низоъи нав ба вуҷуд наояд, масъалаи Украина ба зудӣ ҳалли худро меёбад, ки инро Амрико намехоҳад.
Сарҳади дигар
Ин ягона масъалаи сарҳадӣ нест, ки Тоҷикистонро нигарон кардааст. Чизи дигаре, ки аз ин ҳам муташанниҷтар ба назар мерасад, масъалаи марзи Афғонистон аст, ки тӯли даҳсолаҳост, на танҳо барои кишвари мо, балки ба тамоми минтақа таҳдид эҷод мекунад. Дар солҳои ҷанги шаҳрвандӣ ҷангҷӯёне аз Афғонистон кӯшиш мекарданд, ки силоҳ ва маводи мухаддирро тариқи сарҳад интиқол диҳанд. Садҳо ҷангҷӯён ва мухолифони давлати Тоҷикистон дар Афғонистон паноҳ бурда буданд. Маҳз марзбонони рус дар он солҳои сангин соҳибихтиёрии Тоҷикистонро ҳифз карда, то соли 2005 марзи Тоҷикистонро посбонӣ карданд. Ҳамчунин, дар ин давра онҳо таҷриба ва дониши худро ба ҳамкасбони тоҷики худ меомӯзониданд. Марзбонони рус дар Тоҷикистон аз соли 1992 то 2005 беш аз 3000 ҷинояткорро боздошт карда, аз 15000 кӯшиши убури марзӣ пешгирӣ кардаанд, ки дар ин натиҷа 161 нафари онҳо дар ин роҳ ҷон бохтанд.
Дар 20 соли ҳузури низомии Амрико дар Афғонистон нерӯҳои ин кишвар бояд бо террористон мубориза мебурд, вале натиҷаи кор баръакс шуд Хоҳиши бо қувваи ҳарбӣ ҳал кардани масъала натиҷае набахшид, аз ҳама муҳим баланд бардоштани сатҳи зиндагии аҳолӣ буд, ки бояд гарави муборизаи зидди терроризм, нашъамандӣ ва бекорӣ мегашт. Бесуботӣ дар марз бо Афғонистон танҳо ба нафъи қочоқчиёни маводи мухаддир аст, ки мехоҳанд кишвари моро ҳамчун кишвари транзитӣ барои интиқоли маводи мухаддир ба шимол истифода баранд.
Бояд бигӯям, пас аз хуруҷи Амрико аз Афғонистон кишвар ҳолати бӯҳрони шадидро ба худ гирифт, ки ба иқтисодиёт, иҷтимоиёт, тиб, маориф ва ғайра таъсир расонд. Терроризм ва истеҳсоли маводи мухаддир дар ин кишвар ба таври назаррас афзоиш ёфтааст. Дарҳол пас аз фирори Амрико аз Афғонистон маҳз ҳамон террористоне ба сари қудрат омаданд, ки Амрико мебоист бо онҳо мубориза барад. Вале дар тӯли 20 сол онҳо ба ҷои заъиф шудан, баръакс барои ғасби қудрат қавитар гардиданд. Ба ғайр аз ин, амрикоиҳо ба онҳо миқдори зиёди силоҳ ва техникаи ҳарбӣ гузошта рафтанд.
Тақрибан 70000 афғонистонӣ қурбони ҷанги амрикоиҳо дар Афғонистон шуданд. Дар тӯли 20 сол Афғонистон ба як озмоишгоҳи ҷаҳонии маводи мухаддир табдил ёфта, истеҳсоли афюн дар мамлакат беш аз 40 маротиба афзуд.
Вале ҳоло Амрико ҳузури низомӣ ва фишангҳои худро бар минтақа аз даст додааст. Иёлоти Муттаҳида дар кӯшиши дубора ба даст овардани мавқеъҳои қаблӣ, баҳонаи таҳдиди Афғонистонро, ки худи Амрико эҷод кардааст, пеш меорад. Масъалаи таҳдиди Афғонистон яке аз вазифаҳои аввалиндараҷаи СААД, ки талош дорад, бо ҳар роҳ бо он мубориза барад, мебошад. Федератсияи Русия сарҳадро мустаҳкам мекунад, аз ҷумла ба шарофати Пойгоҳи низомии 201. Русия ба Тоҷикистон техникаи ҳарбӣ медиҳад, дар таълиму омӯзиши кадрҳо кӯмак мекунад ва барномаҳои мухталифи беҳбуди низоми амниятро маблағгузорӣ менамояд. Машқҳо ва тамринҳои муштарак пайваста баргузор карда шуда, сарҳад посбонӣ карда мешавад, ки ин боиси таҳкими амнияти тамоми минтақа мегардад.
Нахустин машқҳои имсола моҳи апрели соли 2023 дар тамрингоҳи Ҳарб-Майдон баргузор шуданд. Хизматчиёни ҳарбии Русия ва Тоҷикистон масъалаҳои гузаронидани амалиётҳои ҷангӣ оид ба ҷилавгирӣ ва нобудсозии сохторҳои мусаллаҳи ғайриқонунӣ аз ҷониби қувваҳои муштарак, инчунин гузаронидани амалиётҳои ҷангӣ оид ба барқарорсозии сарҳади давлатиро коркард намуданд.
Дар ин вазъияти душвор Русия талош дорад, бо Толибон ҳатто бидуни эътирофи қонунии қудрати онҳо, муколама роҳандозӣ кунад. Зеро он имкон медиҳад, равобити бехатар бо Афғонистон барқарор шавад ва таҳдиду чолишҳое, ки аз ин кишвар бармеоянд, зери назорат гирифта шаванд.
Дар ин марҳала Осиёи Марказӣ минтақаи бархӯрди манфиатҳои кишварҳои абарқудрати ҷаҳон аст. Ғарб сиёсати худро пеш мебарад ва мехоҳад, ки бесуботӣ эҷод намояд ва Русияро дар арсаи ҷаҳонӣ заъиф созад. Русия бошад, таъмини амният дар минтақа ва рушди онро ҳадафи аслии худ қарор додааст. Бешӯбҳа, ҳадафи Русия созандагӣ аст, дар ҳоле ки Ғарб танҳо харобӣ ва нуқтаҳои доғи навро дар ҷаҳон созмон медиҳад.
