Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиё аз соли 2015 инҷониб фаъолият мекунад, ки аз он ҷумҳуриҳои Арманистон, Беларус, Қазоқистон, Қирғизистон ва Федератсияи Русия баҳра мегиранд. Ҳаҷми муомилоти мол байни кишварҳои Иттиҳод сол то сол афзоиш ёфта ва шумори афзалиятҳо низ зиёд мегардад. Оиди пайвастани Тоҷикистон чӣ гуфтан мумкин аст? Яъне дар бораи манфиатҳо ва хавфҳои пайвастан ба Иттиҳод кай хулосаи комил бароварда мешавад?
Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиё
Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиё вориси Иттиҳоди аврупоии иқтисодӣ (солҳои 2001-2014) мебошад, ки яке аз ташаббускорони ташкили он кишвари Тоҷикистон ба ҳисоб меравад. Аммо Ҷумҳурии Тоҷикистон зуд тасмиме нагирифт, ки ба ин иттиҳоди нав шомил шавад. Сарфи назар аз ин, сиёсати Иттиҳод барои ба роҳ мондани ҳамкорӣ бо кишварҳое, ки ба он шомил нестанд, равона карда шудааст. Нозирон метавонанд дар маҷлисҳо иштирок кунанд. Айни ҳол кишварҳои нозир Куба, Молдавия ва Ӯзбекистон мебошанд. Ҳамчунин, аллакай бо Эрон, Сербия, Сингапур ва Ветнам минтақаҳои озоди тиҷоратӣ таъсис дода шудаанд. Боз дар назар аст, ки бо Миср, Индонезия ва Исроил ҳамкориҳо ба роҳ монда шавад. Чанд сол пеш созишнома дар бораи ҳамкорӣ дар соҳаи савдо бо Хитой ба тасвиб расида буд. Инчунин, таъсиси фазои ягонаи авруосиёӣ тавассути ҳамгироӣ бо созмонҳои СҲШ, АСЕАН (Ассотсиатсияи кишварҳои Осиёи Ҷанубу Шарқӣ) ва ташаббуси «Як камарбанд, як роҳ» ба нақша гирифта шудааст.
Дар ибтидо ҳадафи Иттиҳод татбиқи сиёсати умумӣ дар иқтисодиёт, озодии гардиши молҳо, хизматрасониҳо, сармоя ва қувваи корӣ барои баланд бардоштани рақобатпазирии иқтисодиётҳои миллии кишварҳои узви он дар доираи иқтисодиёти ҷаҳонӣ буд.
Вазифаҳои асосии Иттиҳод – ташкили бозорҳои умумӣ барои бахшҳои муҳимми иқтисодиёт, аз ҷумла энергетика, молия, дорусозӣ ва ғайра мебошанд. Чанд сол қабл стандарт ва талаботи умумӣ нисбат ба сифати доруворӣ дар кишварҳои узви Иттиҳод ҷорӣ карда шуд.
Тӯли солҳои фаъолияти Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиё Иттиҳоди гумрукӣ таъсис дода шуд, ки дар асоси он тарифи (эъломияи) умумии гумрукӣ ба амал бароварда шуд. Ҳамчунин, дар ин замина кодекси гумрук низ қабул карда шуд, ки тибқи он шумори зиёди санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ ва равандҳои гумрукӣ низ содда карда шуданд.
Соли 2022 дар бораи муваққатан сифр кардани боҷҳои воридотӣ ба намуди зиёди молҳо (1,3 ҳазор намуди молҳо) дар кишварҳои узви Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиё тасмим гирифта шуд.
Соли оянда дар назар аст, ки бозори ягонаи нерӯи барқ, нафт ва газ таъсис дода шавад. Барои ин ҳанӯз соли 2015 замина гузошта шуда буд, яъне замоне ки бозори умумии хизматрасонӣ бо фарогирии 43 бахши иқтисодиёт таъсис гардид. Имрӯз шумори чунин бахшҳо зиёда аз 120 ададро ташкил медиҳад, ки ин барои пеш бурдани фаъолият дар дилхоҳ кишвари Иттиҳод бидуни таъсиси шахси ҳуқуқӣ дар дохили кишвар имкон медиҳад. Ғайр аз ин, дар дохили Иттиҳод бозори ягонаи молия, эътирофи мутақобилаи иҷозатнома барои анҷоми фаъолияти бонкӣ ва суғуртавӣ, инчунин, барои фаъолият дар бозори қоғазҳои қиматнок амал мекунад.
Коршиноси масъалаҳои Осиёи Марказӣ, сармуҳаррири маҷаллаи «Иқтисодчӣ» Фаридун Усмонов қайд мекунад, ки тайи солҳои фаъолияташ Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиё ба як созмони қавӣ табдил ёфтааст: «Дар давоми 8 соли фаъолияташ Иттиҳод бахшҳои мухталифро ислоҳ ва беҳтар карда, имкониятҳои Бонки рушди АвруОсиёро фаъолона истифода бурд. Душвориҳои аввалин дар фаъолияти Иттиҳод бо ёрии санадҳои меъёрии (низомномаҳои) гуногун ва ҳуҷҷатҳои ягонаи қабулшуда аллакай бартараф карда шуданд, ки ҳамаи он ба густариши муносибатҳои байни кишварҳо таъсири мусбат мерасонад.
Ҷумҳурии Қирғизистон ва Арманистон ба Иттиҳод пайваста ва ба он мутобиқ мешуданд. Ҳамчунин, барои онҳо инфрасохтори зарурӣ фароҳам оварда шуда, заминаи ҳуқуқӣ барои фаъолияти механизмҳои Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиё каме тағйир дода шуд.
Сарфи назар аз пандемияи COVID-19, афзоиши назарраси тиҷорати байни кишварҳои Иттиҳод мушоҳида карда мешуд. Метавон гуфт, ки имрӯзҳо Иттиҳод на танҳо барои кишварҳои аъзо, балки барои кишварҳои ҳамсоя ва дуртар низ нуфуз ва ҷолибият пайдо мекунад. Намояндагони Иттиҳод пайваста бо даҳҳо кишвари дигар барои ташкили минтақаи тиҷорати озод гуфтушунид мекунанд».
Нақшаҳои оянда
Соли 2023, вақте ки роҳбарии Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиёро Русия бар уҳда гирифт, президенти ин кишвар самтҳои муҳимми ҳамкориҳои кишварҳоро барои соли оянда мушаххас намуд. Яке аз афзалиятҳои асосӣ ин рақамикунонии муштарак ва таҳкими соҳибихтиёрии технологӣ мебошад.
Фаридун Усмонов ҳамчунин, дар ин бора қайд мекунад, ки: «Агар мо ба дурнамои оянда ва қадамҳои банақшагирифтаи Иттиҳод назар кунем, пас рушди устувор ба самти амиқтар кардани равандҳои ҳамгироӣ байни кишварҳои узвро мушоҳида менамоем. Дар доираи Иттиҳод имрӯз маҳдудиятҳо кам гардида ва тиҷорати озод равнақ меёбад, ки ин нишондоди ташаккули иттиҳоди иқтисодии солим мебошад. Дар татбиқи самти озодии иқтисодӣ дар Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиё хатоҳое, ки Иттиҳод қаблан содир карда буд, ба назар гирифта шуданд ва дар натиҷа Иттиҳоди АвруОсиё боз ҳам муваффақтар шуд».
Дар оянда татбиқи вазифаҳои ба миён гузошташуда дар назар аст: бекор кардани роуминг дар дохили кишварҳои узви Иттиҳод, беҳтар кардани соҳаи молия ва энергетика, ки он ба кишварҳои дорои иқтисодиёти хурд кумаки калон хоҳад расонд.
Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиё – ин 180 миллион нафар ва ММД дар ҳаҷми беш аз 2 триллион долларро ташкил медиҳад. Тиҷорати мутақобила байни кишварҳои Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиё дар соли гузашта 10 фоиз афзоиш ёфта, ба сатҳи рекордӣ – 80,6 миллиард доллар расид. Шаҳрвандони кишварҳои узви Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиё метавонанд дар дилхоҳ кишвари дигари он бидуни гирифтани патент (иҷозатнома) кор пайдо кунанд.
Дар Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиё ба бахшҳои агросаноатӣ ва энергетика таваҷҷуҳи махсус дода мешавад. Инчунин, ба фаъолгардонии ҳамкории мутақобилаи низомҳои пардохти миллӣ, инфрасохтори нақлиётию логистикӣ ва омода намудани кадрҳо таваҷҷӯҳ зоҳир карда мешавад.
Манфиатҳо барои Тоҷикистон
Дар яке аз гузоришҳои Бонки рушди АвруОсиё қайд гардидааст, ки: «Кишварҳо вазифаи сиёсии пайвастан ба Иттиҳодро надоранд. Таҷрибаи рушди ҳамгироии ҷаҳонӣ, бахусус дар доираи Иттиҳоди АвруОсиё аз он шаҳодат медиҳад, ки ҷараёни ба таври сунъӣ ҷалб намудани мамлакатҳо ба гурӯҳҳои ҳамгироӣ мушкилиҳои иловагиро ба миён оварда, ба пешравии он мусоидат намекунад.
Айни замон кишварҳои Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиё шарикони асосии иқтисодии кишвари мо ба ҳисоб мераванд. Соли гузашта хаҷми муомилоти мол бо тамоми кишварҳо қариб 24 фоиз афзуда, 3,2 миллиард долларро ташкил дод. Шомилшавӣ ба Иттиҳод барои Тоҷикистон имкониятҳои боз ҳам бештарро фароҳам меорад ва ин барои кишвар тамоми афзалиятҳоро бидуни расонидани зарар ба истиқлолият фароҳам месозад.
Яке аз афзалиятҳои асосӣ – ин имконияти истифодаи долонҳои нақлиётию логистикӣ мебошад, ки кишварҳои Иттиҳодро бо бозори Осиё мепайвандад. Воридшавӣ ба Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиё метавонад ба коҳиши арзиши хидматрасонии молиявӣ ва таҳкими низоми бонкӣ мусоидат кунад. Гузариш ба истифодаи асъори миллӣ дар дохили Иттиҳод барои анҷоми амалиётҳои тиҷоратӣ ва набудани зарурати ивазкунӣ ба кам шудани хароҷот ва таҳкими қурби асъори миллӣ мусоидат мекунад.
Вале ба андешаи коршиносон яке аз имтиёзҳои асосӣ ин сабук гардидани шароит барои муҳоҷирон дар Русия ва дигар кишварҳои Иттиҳод мебошад. Афзалияти дигар дар он аст, ки зарурати гирифтани патент (иҷозатнома) аз байн меравад. Бешубҳа, ин нуқта аҳамияти калон хоҳад дошт, зеро дар ҳоли ҳозир маблағҳои интиқолии муҳоҷирон беш аз 1/4 фисади ММД-и Тоҷикистонро ташкил дода ва яке аз манбаъҳои асосии таъмини шаҳрвандон ва рушди иқтисодиёти кишвар ба ҳисоб меравад.
Коршинос Фаридун Усмонов бар ин назар аст, ки яке аз афзалиятҳои асосӣ на имтиёз барои муҳоҷирони меҳнатӣ, ворид кардани тағйирот ба қонунгузории кишвар аст: “Заминаи қонунгузорӣ ба стандартҳои кишварҳои Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиё мутобиқ карда мешавад, ки дар натиҷа фазои сармоягузорӣ дар Тоҷикистон хеле беҳтар мегардад. Ба андешаи ман, ҳамкорӣ дар соҳаи энергетика хеле муҳим аст ва дар ин замина Тоҷикистон метавонад ба системаи ягонаи энергетикии Осиёи Марказӣ ҳамроҳ шавад. Зеро он на ба ҳамаи он кишварҳое, ки барои тиҷорат бо кишварҳои ҳамсоя ва бо нархи нисбатан арзон хариди нафту газ имконият фароҳам меорад».
Новобаста аз он, ки Тоҷикистон узви Иттиҳод нест, баъзе аз механизмҳои он дар кишвари мо аллакай имрӯз мушоҳида карда мешаванд. Дар охири соли 2022 Бонки рушди Авруосиё стратегияи дастгирии соҳибкорӣ дар Тоҷикистонро барои се сол муаррифӣ кард. Ин бори аввал аст, ки чунин барнома барои як кишвари алоҳида таҳия карда шуд (на барои ҳамаи кишварҳои дорои низоми бонкӣ буда). Дар гузориш махсусан, 3 самти асосӣ қайд шудааст: маҷмааи обу энержӣ, бунёди маркази яклухт ва чаканаи нигаҳдории маҳсулоти кишоварзӣ, бунёди хати интиқоли мол дар саросари Осиёи Марказӣ, ки барои тезтар ба бандарҳо расонидани молҳои мо имкон фароҳам меоварад.
Оё тасмим гирифта мешавад?
Дар ҳоли ҳозир мавқеи расмии ҳукумат чунин аст: “Гурӯҳи кории байниидоравӣ масъалаи пайвастани Тоҷикистон ба Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиёро ҳамаҷониба меомӯзад.” Пандемияи соли 2020 бисёр равандҳо ва тасмимҳои сиёсиро, аз ҷумла масъалаи пайвастани Тоҷикистон ба Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиёро мутаваққиф кард.
Исмоил Наимов, номзади илмҳои сиёсӣ бар ин назар аст, ки мушкили аслии кишвари мо масъалаи рақобатпазирии маҳсулоти мост: “Пас аз пайвастан ба Иттиҳод истеҳсолкунандагони мо бояд бо истеҳсолкунандагони кишварҳои узви он рақобат кунанд ва ҳоло кишвари мо тамоми қувваи худро барои ҳалли ин масъала равона кардааст. Кӯшишҳои зиёд барои ҳалли масъалаҳои рақобатпазирӣ ба харҷ дода мешаванд. Ба андешаи ман, мамлакати мо танҳо пас аз ҳалли муаммоҳои дохилии иқтисодии худ метавонад ба Иттиҳоди мазкур шомил шавад. Ҳоло ҷонибҳо фурсати муносибро барои пайвастан ба Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиё интизоранд».
Фаридун Усмонов мегӯяд: «Фикр мекунам, ки масъалаи пайвастан ба иттиҳод ду паҳлӯ дорад. Ба назари ман, ҷомеаи мо аллакай барои пайвастан ба ин Созмон омода аст, теъдоди зиёди шаҳрвандони мо бо умеди дарёфти рӯзӣ ба кишварҳои дигар, махсусан ба Русия ва Қазоқистон мераванд. Аз ин ҷиҳат афкори ҷомеа барои қабули қарори мусбат ба роҳбарияти кишвар мусоидат мекунад.
Ҷанбаи дуюм ин аст, ки тайи 20 соли охир кишвари мо иқтисодиёти худро барқарор карда, рақобати солимро дар бозор ба вуҷуд овард, теъдоди зиёди соҳибкорони мо дар дохили кишвар корхонаҳои худро кушоданд. Баъзе ширкатҳо аллакай ба авҷи рушди худ дар бозори Тоҷикистон расидаанд ва роҳҳои баромад ба бозорҳои навро ҷустуҷӯ доранд. Аз ин лиҳоз, маҳз бозорҳои кишварҳои наздиктарин барои мо ҷолиби диққатанд, аз ҷумла аз нигоҳи логистика низ.
Тавре мебинем, солҳои охир Иттиҳод барои қабули кишварҳои нав ба сафи худ омода аст ва Тоҷикистонро низ барои пайвастан ба он даъват мекунад. Фикр мекунам, роҳбарияти кишвар ба ин даъватҳо ҷиддӣ муносибат карда, тағйиротҳоеро, ки дар доираи Иттиҳод ба амал меоянд, хуб меомӯзад. Барои мо ҳалли масъалаҳои расмӣ дар дохили Иттиҳод муҳим аст. Пас аз он, ки ҳамкории байни кишварҳои мо боз ҳам мустаҳкамтар мегардад, мо дар бораи пайвастан ба Иттиҳод тасмими худро гирифта, ҳамкориро бо кишварҳои узви он тавсеа хоҳем дод.
Пайвастшавӣ ба Иттиҳоди иқтисодии АвруОсиё барои беҳтар гардидани шароити тиҷорат, сабук шудани бори андоз ва тавсеаи бозор мусоидат мекунад. Ҳамаи ин ба соҳибкорон имкон медиҳад, ки даромади бештар гиранд ва сармоягузорӣ кунанд (ҳамаи ин ба иқтисодиёти кишварамон таъсири мусбат мерасонад ва сатҳи некӯаҳволии шаҳрвандони моро баланд мебардорад)».
Ширкатҳои Тоҷикистон барои пайвастан ба Иттиҳоди иқтисодӣ манфиатдоранд, зеро дар доираи он худро роҳат ҳис карда, ба истеъмолкунандагони нав тамаркуз мекунанд. Илова бар ин, воридшавии андозҳо ба буҷаи давлат бештар мегардад, ки он ба рушди иқтисодиёти кишвар мусоидат менамояд.
